توسط: اولین نشست از سلسله جلسات گفتگو در حوزه پیشرفت منطقهای به بهانه بررسی تحلیلی کتاب «معماری پیشرفت» برگزار شد.
مهمترین گرفتاری جریان پیشرفت نبود تصویر درست از موضوع است.
اولین نشست از سلسله نشستهای «بررسی تحلیلی الگوی پیشرفت منطقهای» با محوریت بررسی تحلیلی کتاب «معماری پیشرفت» به همت اندیشکده عصر پیشرفت و مجموعه دانش‌بنیان همپا برگزار شد.
این نشست با حضور محمد علیان(مؤلف کتاب)، حجت الاسلام محمدی(مدیر اندیشکده معنا)، دکتر زهرا ابوالحسنی(مدیرگروه جامعه و پیشرفت پژوهشکده مطالعات فناوری)، حجت الاسلام کربلایی (پژوهشگر حوزه حکمرانی و پیشرفت)، دکتر فریدونی (مدیر مرکز حدیث ولایت دانشگاه امام حسین (ع)) و با حضور جمعی از فعالین پیشرفت منطقه ای کشور در «بنیاد ایران آینده» برگزار شد.
دسترسی به مبانی پیشرفت
در ابتدای این نشست، محمد علیان، ضمن قدردانی از حضور کارشناسان و مهمانان حاضر در جلسه، به تشریح خلاصه ای از فرآیند پژوهش صورت گرفته پرداخت. به اعتقاد وی پژوهش حاضر با مسئله «مطالعه، دسته بندی و تحلیل بیانات امامین انقلاب اسلامی پیرامون مفهوم پیشرفت و تدوین شبکه مفاهیم آن» طراحی و اجرا شده است. نویسنده کتاب گفت: البته در این پژوهش با فهم بیانات رهبری به دنبال سه هدف فرعی دیگر نیز بودیم: 1- تعیین مسیر برای تعریف کنشگران مردمی با محوریت حلقه‌های میانی و تدوین سند نشاء آنها (نقش، شایستگی، انتظار ). 2- تعیین مسیر برای تدوین الگوی کشف، ارزیابی و تعالی حلقه‌های میانی. 3- تعیین مسیر برای تدوین الگو و فناوری تدوین نقشه‌های پیشرفت منطقه ای.
وی افرود: با بررسی 3078 متن از بیانات رهبری به 396 متن رسیدیم. برداشت ما این است که با تحلیل مضمون این متون و با استفاده از قاعده محکمات و متشابهات، میتوان به شبکه مفاهیم پیشرفت از منظر امامین انقلاب رسید. با تحلیل این متون در نهایت به 11 مفهوم محوری رسیدیم که عبارتند از: «تعریف پیشرفت»، «مبنای پیشرفت»، «اصول پیشرفت»، «منابع و ظرفیتها»، «هدف پیشرفت»، «عامل پیشرفت»، «عرصه‌های پیشرفت»، «موانع پیشرفت»، «شرایط پیشرفت»، «شاخص‌های پیشرفت» و «نقشه پیشرفت».
در ادامه جلسه مهمانان، به ارائه نظرات خود با هدف ارتقا کیفی این اثر پرداختند.
رسیدن به چارچوب نظری درست در موضوع
در ابتدا دکتر زهرا ابوالحسنی، مدیر گروه جامعه و پیشرفت پژوهشکده مطالعات فناوری، ضمن تقدیر از تلاش مؤلف و همکارانش، این اثر را تلاش ارزشمندی جهت رسیدن به نظریه پیشرفت مورد نظر رهبر انقلاب خواند و تاکید کرد: با تأکید صرف بر کلید واژه «پیشرفت» نمیتوان به منظومه فکری یا نظریه رهبری در مورد پیشرفت رسید. برای فهم نظریه پیشرفت باید چهارچوب ها از بیانات رهبری اخذ شود و تلاش شود تا بقیه مباحث ذیل این چهارچوب ها تحلیل شود. مثلاً ایشان چهارچوب پیشرفت را ذیل مفاهیم عدالت، معنویت و اخلاق می داند و صورت بندی سایر مفاهیم پیشرفت را در برقراری نسبت صحیح با این سه گانه میداند.
وی افزود: از چهارچوب دیگری که در بیانات رهبری در مورد پیشرفت نمود چشمگیر دارد میتوان به «احیاء هویت»، «تقوای جمعی»، «ولایت» و «ایمان» اشاره نمود. نکته بنده این است که فهم منظومه ای بیانات رهبری در مورد پیشرفت نیازمند بررسی همه مفاهیم مرتبط با پیشرفت و برقراری ارتباط با چهارچوب های اصلی است.
مدیر گروه جامعه و پیشرفت پژوهشکده مطالعات فناوری، در خصوص روشهای پژوهشی در این عصر گفت: تأکید بنده بر لزوم داشتن چهارچوب به این دلیل است که معتقدم برای فهم بیانات رهبری باید به صورت توأمان از روش های قیاسی و استقرایی استفاده نمود. در پژوهش حاضر رویکرد استقرایی غلبه دارد، در حالیکه نمیتوان از چهارچوب ها اجتناب نمود. توجه به چهارچوب ها است که قیاس را به استقرا پیوند میزند. وی افزود: از جهت روششناسی در تحلیل متن باید از انتزاع به سمت عینیت حرکت نمود. در پژوهش پیشرو ما شاهد آن هستیم که فرآیند کدگذاری دادهها در هر مرحله انتزاعیتر میشود. انتزاعی شدن مفاهیم زمینه های صورت بندی مفاهیم را محدود میکند. به عبارت دیگر با تحلیل متون موجود به دنبال فهم نظریه پیشرفت رهبری بوده ایم اما با انتزاعی و پیچیده شدن این فرآیند عملاً به صورت بندی دقیقی نرسیدیم.
ابوالحسنی در خصوص مولفه‌های پیشرفت گفت: در پژوهش حاضر سعی شده است که بین مؤلفه های 11گانه پیشرفت، نظمی برقرار شود اما به نظر میرسد که نظمی که مؤلف میان این مفاهیم ایجاد کرده بیانگر پیشرفت از منظر رهبری نیست. بخشی به دلیل این است که درگیر حجم بالایی از مؤلفه ها شده است. وقتی حجم با حجم بالایی از بیانات مواجه می شویم، نمیتوانیم صورتبندی صحیحی ارائه دهیم و یا ارتباطات داخلی مؤلفه ها را پدا کنیم. انتظار از این پژوهش این است که در نهایت به تعریفی از پیشرفت رسیده و بتواند مراحل پیشرفت را نشان دهد.
ادامه مسیر عملیاتی پیشرفت
مهمان بعدی این برنامه، حجت الاسلام کربلایی، پژوهشگر حوزه حکمرانی و پیشرفت بود. وی با اشاره به جریان تصویری پیشرفت گفت: انتظار بنده از اثر موجود این است که بتواند تصویری از پیشرفت یک منطقه ارائه دهد. سؤال این است که اگر با این فهم از پیشرفت در یک منطقه حضور یافتیم، بعد از 5 سال چه اتفاقی در منطقه رخ خواهد داد؟! برای مثال عرض میکنم آیا می توانیم بسنجیم که منطقه مورد نظر بعد 5 سال انسان های مجاهد تربیت کرده یا انسان های اکونومیک تربیت کرده؟!
وی به مشکلات حوزه‌های موثر پیشرفت اشاره و گفت: مهمترین گرفتاری جریان پیشرفت گرا در کشور این است که به دلیل نداشتن تصویر صحیحی از پیشرفت، علیرغم مجاهدتهای فراوان عملا گرفتار «توسعه» میشود. بسیار شاهد بودهایم که با شعار پیشرفت به مناطق محروم مداخله کردهایم اما در نهایت جامعه محلی را بازاری کردهایم. یعنی عملاً در منطق نظام سرمایهداری گام برداشتهایم.
پژوهشگر حوزه حکمرانی و پیشرفت افزود: تجربه تدوین نقشه پیشرفت از این جهت که تلاشی برای اتصال مبنا به میدان بوده شایسته تقدیر است اما معتقدم فرآیند این اتصال مبهم است. از چالش های دیگر جریانهای پیشرفتگرا این است که نمیتواند چگونگی کار کردن مفاهیم در کنار یکدیگر را در میدان نشان دهد.
ابهام در محکم و متشابهات
مهمان بعدی جلسه، دکتر فریدونی، مدیر مرکز حدیث ولایت دانشگاه امام حسین (ع)، بود. وی با اشاره به روش تحلیل مضمون گفت: نویسنده معتقد است که برای رسیدن به نظریه پیشرفت رهبری از روش تحلیل مضمون و از قاعده محکمات و متشابهات استفاده نموده است. اولاً در روشهای مبتنی بر تحلیل متن، فرآیندهای کدگذاری و فرآیندهای تحلیل، گام به گام مشخص است امّا در اثر پیشرو این فرآیندها مشخص نیست. مثلاً مشخص نیست که با چه فرآیندی از 3078 متن به 396 متن رسیدهایم؟ ثانیاً نحوه استفاده از قاعده محکمات و متشابهات در این اثر مشخص نیست. یعنی نمیتوانیم بگوئیم که برای فهم تعریف پیشرفت چه محکماتی در بیانات رهبری بوده و چه متشابهاتی وجود داشته و نسبت بین این دو چگونه ما را به تعریف پیشرفت رسانده است.
مدیر مرکز حدیث ولایت دانشگاه امام حسین (ع) افزود: بنده به عنوان کسی که سالها در حوزه بیانات رهبری فعالیت کردم، معتقدم که نمیتوان محکمات نظری ایشان را از سخنرانی ها استخراج نمود. به عبارت دیگر بیانات و سخنرانی ها داده هستند نه محکمات!
فریدونی در بخش انتهای صحبت‌های خود گفت: گرچه بنده به طور کلی بر روشمند بودن فهم بیانات رهبری تأکید دارم، امّا معتقدم که تأکید بیش از حد بر روش در فهم بیانات رهبری رهزن است. نباید برای فهم بیانات ایشان گرفتار روشهای از پیش ساخته و قالبزده شد.
اهمیت نوشتار تجربه گرا
در ادامه حجت الاسلام محمدی، مدیر اندیشکده معنا، با اشاره به این که کتاب «معماری پیشرفت» نمونه موفقی از حرکت نظر تا عمل است و از این جهت بسیار قابل تقدیر است گفت: در جریان پیشرفتگرا کمتر از ده تجربه موفق داریم که توانسته باشد که با یک منطقی از نظر و مبنا بحث را تا عینیت و عملیات امتداد دهد. وی ادامه داد: یکی از چالشهای مهمی که جریان پیشرفت منطقهای گرفتار آن است، عدم برقراری اتصال صحیح میان پیشرفت منطقهای و پیشرفت ملی است. به نظر میرسد که برای اتصال پیشرفت منطقهای با پیشرفت ملی نیازمند فهم پیشرفت عرصهای هستیم. تأکید بیش از حد بر ابعاد منطقهای و عدم تحلیل صحیح از پیشرفت عرصهای نمیتواند پاسخگو چالشهای ما باشد.
مدیر اندیشکده معنا افزود: چالش اصلی ما این است که برای روایت آنچه که در میدان رخ میدهد، فرم نظری مشخصی نداریم. بنده برای صورتبندی صحیح از کنش میدان قائل به فهم «مطلوب، موجود و انتقال» یک پدیده هستم. توضیح اینکه برای روایت صحیح وضع موجود باید وضع مطلوب را بشناسیم. در واقع این مطلوب است که وضع موجود را قابل فهم میکند. از جهت دیگر برای بررسی پدیدههای اجتماعی باید خصوصیات کلی و عوامل را درک کنیم. اگر وصف و عوامل را نبینیم نمیتوانیم تغییر ایجاد کنیم.
با همکاری دیگران
در بخش انتهایی این نشست، نویسنده کتاب با اشاره به برخی از موارد مطرح شده به توضیح برخی از موارد پرداخت. علیان با اشاره به جریان نظریه پردازی در کتاب گفت: بنده صراحتاً گفتهام که در این کتاب به دنبال نظریهپردازی نبودیم. به عبارت دیگر ما ادعا نداریم که به نظریه پیشرفت از منظر آیت الله خامنه ای رسیده ایم. ما به دنبال فهم چهارچوب کلی پیشرفت از منظر فقیه و کارشناسی بودهایم که برای اولین بار ادبیات پیشرفت را بیان نمودهاند.
وی افزود: همه تلاش ما اثر در میدان و امتداد مبانی برای تأثیرگذاری در میدان است. ما نمی خواهیم صرفاً نظریهپردازی کنیم. ما در لبه مقابله با جریان توسعه در میدان عملیات قرار داریم و معتقدیم که با پشتوانه نظری که از پیشرفت داریم، توان طراحی الگو عملیاتی برای رسیدن به پیشرفت را داریم.
نویسنده کتاب معماری پیشرفت، در ادامه گفت: با پذیرش نکات روششناسی دوستان در مورد اثر حاضر معتقدم که گرفتار شدن در چهارچوب های از پیش ساخته روشی ابتکار عمل را از ما میگیرد. از این جهت اصراری بر پذیرش تمام و کمال روش های تحقیق مرسوم را نداشته ایم.
علیان با اشاره به موضوع روش در کتاب گفت: از جهت روشی نیز به نکات محتوایی کارشناسان واقف هستم. برای مثال بنده هم معتقدم که برای فهم «پیشرفت» از منظر آیت الله خامنه ای نباید صرفاً بر کلیدواژه پیشرفت تمرکز نمود اما اقتضائات میدان به بنده اجازه نمیداد که بیش از این بر مبانی متوقف شوم. اثر حاضر حرف اول و آخر ما در پیشرفت نیست و باید در ادامه مسیر به تدقیق اثر پرداخت.
نویسنده کتاب معماری پیشرفت در بخش انتهایی صحبت‌های خود به خلا‌های کتاب اشاره و افزود: بنده قبول دارم که اثر حاضر خلاءهای نظری و روشی دارد اما اعتقاد بنده این است که بنده در میدان عملیات هستم و برای عملیات میدانی خود نیز چهارچوب نظری طراحی کردهام اما تعمیق این چهارچوب نظری و اتصال این چهارچوب به مبانی دینی و علمی را وظیفه جریانهای فکری در حوزه و دانشگاه میدانم.
این راه ادامه دارد…
در پایان این نشست، مجری برنامه نشست ضمن تشکر از حضور مهمانان به عزم اندیشکده عصر پیشرفت برای گفتوگو بیشتر اشاره و گفت: به زودی این سلسله جلسات به صورت مستمر و با نظم مشخص پیگیری خواهد شد.
لازم به ذکر است، پیرامون مفهوم پیشرفت و توابع آن در سالهای گذشته پژوهشهای زیادی انجام شده است، اما آنچه مورد غفلت واقع شده و یا کمتر به آن پرداخته شده است، بررسی این مفهوم در بیانات و ادبیات منتسب به امامین انقلاب اسلامی است. در کتاب «معماری پیشرفت» تا اندازه‌ای به این مورد توجه شده و تلاش شده است تا با روشی علمی به مطالعه سخنان امامین پرداخته شود و شبکه مفاهیم پیشرفت از منظر ایشان تشریح گردد. کتاب «معماری پیشرفت» در حقیقت تلاشی برای ترسیم چهارچوب و نقشه راهی بود تا بتواند برای حضور و مداخله میدانی در مناطق کشور مبنای نظری، را ترسیم نماید.
